Hal-hazırda əlinizdə tutduğunuzu düşündüyünüz bu kitab, yazı və şəkilləriylə, parlaq və canlı rəngləriylə, əslində beyninizdə seyr etdiyiniz üçölçülü bir görünüşdür... Kitabın üz qabığına əlinizi gəzdirdiynizdə hiss etdiyiniz qızıl zərli qabartmalar da, eyni şəkildə beyninizdə toxunduğunuz kitaba aiddir...
Kitaba baxdığınızda kitabın səhifələrindən əks olunan işıq, gözünüzün retina hüceyrələri tərəfindən elektrik siqnallarına çevrilir. Optik sinirlər vasitəsilə göndərilən bu siqnallar, kitabın şəkli, rəngi, qalınlığı kimi xüsusiyyətləri haqqında məlumatları beyinin görmə mərkəzinə daşıyırlar. Burada şərh olunan siqnallar, mənalı bir tam halına gətirilər; beləcə kitabın görünüşü sizin üçün, başınızın içindəki qaranlıqda yenidən inşa edilmiş olar. Bu səbəbdən "gözümlə görürəm", "kitab qarşımdadır" kimi ifadələr əslində həqiqətləri əks etdirməz. Göz yalnız özünə gələn işığı elektrik siqnalına çevirməklə vəzifəlidir. Təmasda olduğunuz kitab görünüşü də zənn edildiyi kimi sizin xaricinizdə deyil, tam tərsinə içinizdədir. Hətta zehininizdə meydana gələn bu görünüşün həqiqətləri əks etdirib-etdirmədiyindən və ya maddi bir qarşılığı olub-olmadığından da heç bir zaman əmin ola bilməzsiniz.

Bəlkə səhifələrin sürüşkənliyini əlinizdə hiss etdiyinizdən kitabı xaricinizdə zənn edə bilərsiniz. Halbuki, bu sürüşkənlik hissi də, eynilə görmə hissində olduğu kimi beyninizdə meydana gəlir. Dərinizdəki sinirlər xəbərdar edildiyində, bu xəbərdarlıqlar elektrik siqnalları halında beyinə göndərilirlər. Beyindəki toxunma mərkəzinə çatan bu mesajlar toxunma, təzyiq, sərtlik-yumşaqlıq, istilik-soyuqluq kimi hisslər olaraq hesab edilər və siz beyninizdə, kitaba toxunduğunuza, kitabın sərtliyini, səhifələrinin sürüşkənliyini ya da üz qabığındakı qabartmaları qəbul etdiyinizə dair hisslərə sahib olarsınız. Həqiqətdə isə, heç bir zaman bu kitabın əslinə toxuna bilməzsiniz. Toxunduğunuzu sandığınızda, əslində beyninizin içində kitabın səhifələrini çevirir, beyninizin içində səhifələrin incəliyini, sürüşkənliyini hiss edərsiniz.

Eyni vəziyyət digər duyğu orqanları üçün də məqbuldur. Titrəyən bir gitara teli havada təzyiq dalğaları meydana gətirər. Bu dalğalar iç qulaqda olan tükcükləri xəbərdar edər və bu titrəşmələr elektrik xəbərdarlıqları şəklində beyninizin müvafiq mərkəzinə göndərilər. Bu siqnalların beyində şərh olunması nəticəsində isə, gitara səsi eşitdiyiniz hissini yaşayarsınız.
Qoxu hissi də eyni şəkildə beyninizdə meydana gələr. Bir limonun qabığından çıxan kimyəvi molekullar burundakı qoxu qəbul edicilərini xəbərdar edir. Buradan elektrik siqnalı olaraq şərh olunmaq üzrə beyinə çatdırılırlar.

Qısacası, bütün qəbul etdikləriniz -gördüyünüz, eşitdiyiniz, daddığınız, toxunduğunuz və iylədiyiniz şeylər- beyninizdə sizin üçün xüsusi olaraq təkrar yaradılar. Bu səbəbdən, "ətrafımdakı dünyanı hiss edirəm" deyərkən, zehnimizdə yaranan rənglərin, şəkillərin, səslərin və qoxuların surətindən bəhs edərik.
Dünyanı hissetmə şəklimiz, "xaricdə" yəni bədənimizin ətrafında bir görünüş olduğuna bizi inandıracaq mükəmməllikdədir, amma içində olduğumuz vəziyyətin gecə gördüyümüz yuxulardan elə də fərqli bir cəhəti yoxdur. Yuxularımızda ətrafımızdakı hadisələrin, səslərin və görünüşlərin fərqində olarıq, hətta bədənimizin də... Düşünərik və mühakimə edərik, qorxu, hirs, məmnuniyyət və sevgi duyarıq. Digər insanlarla danışar, onlarla eyni şeyləri gördüyümüzü düşünərək ətrafımızdakılar haqqında fikir bildirərik. Qısacası, yuxumuzda da ətrafımızda maddi bir dünya olduğu təəssüratına qapılarıq. Ta ki oyanıb və yaşadığımızı zənn etdiyimiz şeylərin yalnız zehnimizdə yaşandığını fərq edənə qədər..

Oyanıb "hər şey bir yuxuymuş" dediyimizdə isə, yaşadığımız təcrübənin əslində fiziki bir həqiqətə dayanmadığını, bütün olub bitənlərin zehnimizdə yaradıldığını ifadə etmək istəyərik. Oyaq olduğumuz zaman isə, dünyanı hiss etməyimizin fiziki dünyada qarşılıqları olduğunu fərz edərik. Ancaq oyaq olduğumuz zamankı təcrübələrimiz də eynilə yuxuda olduğu kimi zehnimizdə yaşanır.

Oyaq olduğunuzu düşünmənizin səbəbi, ehtimal olunur ki, oxuduğunuz bu kitabı əlinizdə tutduğunuzu hiss etməniz, oxuduqlarınıza şərh gətirə bilməniz, bütün hadisələrin çox tutarlı bir şəkildə davam etməsi kimi səbəblərdir. Lakin bunların hamısı -kitabı tutduğunuz əliniz, səhifələrini çevirdiyiniz kitab, ətrafınızda dayanan əşyalar, otağın içindəki mövqeniz- beyninizdə seyr etdiyiniz surətlərdir. "İndi oyaqsınız, yoxsa xəyalmı görürsünüz?" sualı ilə qarşılaşacaq olsanız, cavabınız "əlbəttə ki, oyağam" şəklində olacaqdır. Bəlkə bu sualı bir çox dəfə yuxularınızda da soruşduğunuz olmuşdur. Lakin bu suala yuxunuzda verdiyiniz cavabın -oyaq olduğunuz cavabının- oyandıqdan sonra səhv olduğunu görmüsünüz. Yaxşı, eyni yanılmaya indi də düşmüş ola bilməzsinizmi? Hal-hazırda da yuxu görmədiyinizin, hətta bütün həyatınızın bir yuxu olmadığının zəmanətini sizə kim verə bilər? Məhz bütün bunlardan ötəri, içində olduğunuz dünyanın həqiqiliyindən necə əmin ola bilərsiniz?