Hal-hazırda yaşadığınız dünya həyatını axirət həyatı ilə müqayisə etdikdə yuxu və ya xəyal kimi qalmasının ən vacib səbəblərindən biri dünyanın bir çox əskikliklə dolu olmasıdır. Yuxuda yediyiniz almanın ləzzəti oyaq ikən müqayisə edildikdə necə heç nə ifadə etmirsə, dünyada etdiyiniz şeylərdən aldığınız zövq də axirətə görə çox əskik və aldadıcıdır. Allah Quranda dünya həyatındakı aldadıcı olmasını insanlara belə bildirir:
 

... Həqiqətən, Allah`ın vədi bir həqiqətdir. Qoy, bu dünya sizi çaşdırmasın, hiyləgər (şeytan) da sizi Allah`ın (əzabından) arxayınlaşdırıb tovlamasın. (Loğman surəsi, 33)

Allah insanı quru palçıqdan yaratmış və ona Öz ruhundan üfürmüşdür, insanı yoxdan var etmişdir. Allah insan nəfsinin bütün xüsusiyyətlərini: zəifliyini, istəklərini, xoşuna gələn və ya ehtiyac duyduğu şeyləri, narahatlıqlarını, qorxularını, qısaca desək, hər şeyi ondan daha yaxşı bilir. Allah bizə nə qədər yaxın olduğunu bir ayədə belə xəbər verir:
 

İnsanı Biz yaratdıq və nəfsinin ona nəyi vəsvəsə etdiyini də bilirik. Biz ona şah damarından da yaxınıq. (Qaf surəsi, 16)

İnsan ruhu həmişə qüsursuzluğun həsrətini çəkir. Onun bütün istək və arzularını bilən Allah imtahanın bir gərəyi olaraq saysız nemətlərlə bərabər, dünya həyatını müxtəlif nöqsan və qüsurlarla yaratmışdır. Yaşamaq üçün və bütün nöqsanları düzəldib qüsurlardan arınmaq üçün insanlar çox cəhd göstərməlidirlər. Buna baxmayaraq, insanın dünya həyatında arzuladığı mükəmməlliyə çatması qeyri-mümkündür. Allah bu neməti cənnətə və ancaq ona layiq olan qullarına xas etmişdir.

Dünya həyatında isə yalnız yaşamaq üçün bir çox əskikliklə mübarizə aparmaq lazımdır; istisnasız hər gün yemək yeməyə, yatmağa, xəstəliklərdən qorunmağa, təmizlənməyə, baxıma ehtiyac var. Eyni zamanda, nəfsin pisliklərindən çəkinmək və gözəl əxlaq göstərmək üçün də hər an vicdanlı və ağıllı davranmaq lazımdır.

Quranın “O, Xaliq, yoxdan yaradan, surətverən Allah`dır. Ən gözəl adlar yalnız Ona məxsusdur. Göylərdə və yerdə olanların hamısı Onun şəninə təriflər deyir. O, qüdrətlidir, müdrikdir” (Həşr surəsi, 24) ayəsində bildirildiyi kimi, Allah`ın yaratması qüsursuzdur; Rəbbimiz hər şeyə güc yetirən, dilədiyi hər şeyi yaratmağa qadir olandır. Ancaq Allah dünya həyatında bəzi nöqsan və qüsurlar yaradaraq qullarını düşünməyə sövq edir.

Bir-bir düşündükdə cənnət həyatının qüsursuzluğu ilə dünya həyatındakı əskikliklərin hikmətləri daha aydın şəkildə başa düşülür. Məsələn, insan nə qədər istəsə də, ən çox 2-3 gün yuxusuz qala bilər. Bu müddətdən sonra yavaş-yavaş şüuru itir və insan özünü idarə edə bilmir. Həmçinin 2-3 gün yuyunmayan insan kirlənir. Bir müddət sonra bədənində narahatlıq başlayır. Bundan başqa, yaşamaq və sağlamlığını qorumaq üçün daim qidalanmalı və özünə yaxşı baxmalıdır. Eyni zamanda, xəstələnmək də ciddi nöqsandır. İnsan o qədər acizdir ki, gözlə görünməyən kiçik mikrob və ya virus onu bir anda xəstələndirə bilir. Belə vəziyyətdə insan bir çox işi görə bilmir və çox şeydən zövq ala bilmir. Başqalarının yardımına və baxımına möhtac olur.

Rəbbimiz sonsuz rəhməti ilə insanların dünya həyatında qarşılaşdığı bu nöqsanların qarşısını almaq üçün imkanlar da yaratmışdır; güc və qüvvət qazandıran müxtəlif yeməklər, təmizliyi və baxımı üçün müxtəlif vasitələr, xəstəliyə şəfa verən dərmanlar Allah`ın insanlar üzərində olan mərhəmətinin və qorumasının təcəlliləridir.

Dünya həyatında maddi qüsurlarla bərabər, mənəvi çətinliklər də var. İnsanın sıxıntıya düşməsi, müxtəlif qorxu və narahatlıqlar keçirməsi bu mənəvi çətinliklərə nümunədir. Ayrıca, nəfs hər şeydən tez bezir; böyük həvəslə başladığı bir işdən bir müddət sonra sıxılır. Bütün bunlar Allah`ın dünya həyatında xüsusi olaraq yaratdığı nöqsanlardandır.

Ancaq burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, dünya həyatında yaşanan bu mənəvi sıxıntılar iman gətirməyənlər üçün əzab olduğu halda, möminlər həmişə belə şeylərdən uzaq olur. İnsan nəfsindəki bir çox pis xüsusiyyətlərlə birlikdə yaradılmışdır; ancaq iman və Allah qorxusu insanı bu pisliklərdən və nəfsinin zəifliklərindən uzaqlaşdırır. Allah`a səmimi imanla bağlanmaq insanların narahatlıq, bezginlik və ya üzüntü kimi sıxıntılar keçirməsinin qarşısını alır. Bu səbəbdən, bəhs etdiyimiz mənəvi sıxıntılar, əslində, inkar edənlər üçün çətinliyə çevrilir.

Allah yaratdığı bütün qüsur və nöqsanlarla insanlara dünyanın saxta üzünü göstərir. Beləliklə, insan heç bir əskikliyin olmadığı, hər şeyin tam və qüsursuz olduğu bir həyatın – cənnətin həsrətini çəkir. Cənnətdə insanlar sonsuza qədər heç bir sıxıntı keçirmədən yaşayacaq, heç nədən bezməyəcək və yorğun olmayacaqlar. Allah Quranda belə buyurmuşdur:
 

Onlar deyəcəklər: “Qəm-qüssəni bizdən uzaq edən Allah`a həmd olsun! Həqiqətən, Rəbbimiz bağışlayandır, şükürün əvəzini verəndir. Öz lütfü ilə bizi əbədi iqamətgahda yerləşdirən Odur. Orada bizə nə bir yorğunluq üz verəcək, nə də bir üzgünlük toxunacaqdır!” (Fatir surəsi, 34-35)

Allah başqa ayələrdə cənnətdə insanların nəfslərində arzuladıqları hər şeyi tapacaqlarını belə bildirmişdir:
 

Həqiqətən də: “Rəbbimiz Allah`dır!”– deyib sonra düz yol tutan kəslərə mələklər nazil olub (deyirlər:) “Qorxmayın və kədərlənməyin! Sizə vəd olunan cənnətlə sevinin! Biz dünya həyatında da, axirətdə də sizin dostlarınızıq. Orada sizin üçün nəfsinizin çəkə biləcəyi hər şey hazırlanmışdır. Orada istədiyiniz hər şey vardır. (Fussilət surəsi, 30-31)

İnkar edənlər axirətin varlığına inanmadıqları üçün nəfslərinin bu yöndəki istəklərini dünya həyatında ikən ödəməyə çalışırlar. Dünya nemətlərinə nə qədər çox sahib ola bilərlərsə, o qədər xoşbəxt olacaqlarını zənn edirlər. Buna görə, Allah`ın “Məni yaratdığım kimsə ilə tək burax, Mən ona bolluca var-dövlət bağışladım, qayğısına qalan oğullar (verdim) və onu hər cür imkanlarla təmin etdim. (Bunlara baxmayaraq,) o, (yenə də) əlavə etməyimi arzulayır” (Müddəssir surəsi, 11-15) ayələri ilə bildirdiyi kimi qəzəb və tamahkarlıqla dünya nemətlərinin ardınca qaçırlar. Halbuki, onların heç biri insana axtardığı xoşbəxtliyi vermir. Çünki inkarçıların qəlbən yaşadığı və maddi dəyərlərlə doldurmağa çalışdığı bu boşluğun əsl səbəbi Allah`dan uzaq ömür sürmələridir. İnsan ancaq Allah`ı andığı zaman rahat olacaq şəkildə yaradılmışdır. Allah`ın zikrindən uzaq olanlar isə mal, mülk, məqam və ya şöhrətin xoşbəxtlik gətirəcəyini zənn edib həyatını boş əməllərlə keçirirlər.

Bu insanlar dünya həyatındakı cəhdlərinin nə qədər boş olduğunu isə ancaq axirətdə biləcəklər. Dünya həyatında Allah`ın rizasından üz çevirmələrinə görə axirətdə acı əzabla qarşılıq görəcəklər. Bu, elə bir əzabdır ki, ailələrini, dünyada həvəslə bağlandıqları və gecə-gündüz çalışıb qazandıqları mallarını, sahib olduqları hər şeyi o günün əzabından qurtulmaq üçün fidyə vermək istəyəcəklər. Allah inkar edənlərin axirətdəki vəziyyətini belə bildirmişdir:
 

Əgər zalım olan hər kəs yer üzündə olanların hamısına sahib olsaydı, mütləq onu (əzabdan qurtarmaq üçün) fidyə verərdi. Onlar əzabı gördükdə dərindən peşman olarlar. Onların arasında ədalətlə hökm verilər və onlara zülm edilməz. (Yunis surəsi, 54)

Yer üzündə olanların hamısı və üstəlik bir o qədər də əlavə, zalımlara məxsus olsaydı, onlar mütləq hamısını qiyamət gününün dəhşətli əzabından qurtarmaq üçün fidyə verərdilər. Lakin Allah`dan onlara güman etmədikləri (bir əzab) düçar olacaqdır. (Zumər surəsi, 47)

(Halbuki) onlar bir-birini görəcəklər. Günahkar o günün əzabından qurtarmaq üçün fidyə vermək istəyər – öz oğullarını, həyat yoldaşını və qardaşını, ona sığınacaq vermiş nəslini və yer üzündə olanların hamısını – təki (bu) onu xilas etsin. Xeyr (bu mümkün deyildir)... (Məaric surəsi, 11-15)

İnsanı həm dünya həyatındakı sıxıntıdan, həm də axirətdəki sonsuz əzabdan iman gətirərək Allah`ın rizası üçün yaşayarsa xilas ola bilər. Allah Quranda bu əxlaqı göstərənlər üçün həm dünyada, həm də axirətdə gözəl həyat olduğunu müjdələyir:
 

Mömin olaraq yaxşı iş görən kişi və qadınlara, əlbəttə, gözəl həyat bəxş edəcək və etdikləri ən yaxşı əməllərə görə onları mütləq mükafatlandıracağıq. (Nəhl surəsi, 97)

Böyük İslam alimlərindən Əbdülqədir Qeylani də insanlara dünya həyatı ilə məşğul olmamağı, Rəbbimizin rizasını və axirəti qazanmağı xatırlatmış, belə əxlaq göstərdiyi zaman insanın dünyada tərk etdiyi hər şeyin ən xeyirlisini axirətdə tapacağını söyləmişdir:

Sənin əzmi-səyin (ən böyük cəhdin) yemək, içmək, geyim və evlənmək kimi bəsit şeylər olmasın. (Çünki bunlar qayə deyil, qayəyə çatmaq üçün vasitədir. Vasitəni qayə yerinə qoyma). Unutma ki, bunların hamısına olan istək nəfs və təbiətdən gəlir. Qəlb və sirrin əzmi-səyi haradadır? Onu bilmək və tapmaq lazımdır. Şübhən olmasın ki, bu, haqqı tələbdən başqa bir şey deyil. Sənin himmətin ən vacib məsələn olmalıdır. Ona görə də əzmi-himmətin (ən ciddi və səmimi səyin) sadəcə Rəbbin və Onun qatındakı şeylər olsun...

Dünyanın qarşılığı axirətdir. Xalqın da qarşılığı Xaliqdir. Dünyadan axirətə, xalqdan Xaliqə dönəcəyini bil...

Bu dünyada tərk etdiyin hər şeyin ən xeyirlisini axirətdə taparsan. Artıq sən ömrünə bir gün qalmış kimi hazır ol...
(Abdülkadir Geylani, Gönül İncileri İkazlar, Türkçeye çeviren: Celal Yıldırım, Bahar Yayınları, sf. 27,28,29)