Surun ilk dəfə üfürülməsi ilə Yer və göy parçalаnаrаq, bütün maddi kainat dаrmаdаğın ediləcək. Аrtıq heç bir cаnlı vаrlıq qalmamışdır. Ayədə deyildiyi kimi, “yer başqa bir yerlə, göylər də başqa göylərlə əvəz olunacaq” (“İbrahim” surəsi, 48). Bu çevrilişdən sonra məhşər günü üçün hazırlanan mühit belədir:

“Səndən dağlar haqqında soruşarlar. De ki: “Rəbbim onları ovxalayıb havaya sovuracaq. Dümdüz, hamar bir yer edəcək. Və sən orada heç bir eniş-yoxuş görməyəcəksən!”” (“Taha” surəsi, 105-107).

Hesab günü insanların dirilib, bir yerə yığışıb hesablarını və aqibətlərini gözləyəcəkləri gündür. Artıq növbə insanların dirilib tək olan və qahhar olan Allahın hüzuruna çıxarılmasına gəlmişdir. Və Sur ikinci dəfə üfürülür. Dünya həyatında axirəti və yenidən dirilməni inkar edən insan bir daha oyanmağı heç gözləmədiyi qəbrinin içindən çölə atılır. Surun ikinci dəfə üfürülməsi və insanların dirilməsi Quranda belə bildirilir:

“Sur çalınacaq, Allahın istədiyi kimsələrdən başqa dərhal hamı öləcək. Sonra bir daha çalınan kimi onlar qalxıb müntəzir olacaqlar! Yer öz Rəbbinin nuru ilə işıqlanacaq...” (“Zumər” surəsi, 68-69).

Ölülərin məzarlarından çıxmaları
İnsanların dirilmələri əsnasında və dirildikdən sonrakı halları ayələrdə müfəssəl şəkildə bildirilmişdir. Quranda xəbər verildiyinə görə, o böyük dirilmə belə gerçəkləşir:
- Surun ikinci dəfə üfürülməsi ilə birlikdə torpağın altından üstünə çıxarılacаq insanlar çəyirtkələr kimi və sürətlə qəbirlərindən çıxıb ətrаfа yаyılаcаqlar.

“Onlar gözlərini zəlilanə aşağı dikib səpələnmiş kimi qəbirlərindən çıxacaqlar” (“Qəmər” surəsi, 7).

“...Sonra sizi bircə dəfə çağıran kimi dərhal yerdən çıxmanız da Onun qüdrət əlamətlərindəndir” (“Rum” surəsi, 25).

“O gün yer ayrılacaq, onlar sürətlə çıxacaqlar. O gün məhşər günüdür. Bu, bizim üçün asandır!” (“Qaf” surəsi, 44).

- Onları çağırana doğru yönələrlər və dik durmuş bir şeyə doğru yönəlmiş halda boyunlarını çağırışçıya uzatmış şəkildə qaçmağa başlayarlar. Və bu çağırış daha öncə təsadüf edilməyən bir çağırışdır.

“...Carçının onları olduqca pis, dəhşətli bir şeyə çağıracağı günü gözlə!” (“Qəmər” surəsi, 6).

“O gün insanlar heç bir başqa tərəfə meyl etmədən çağıran İsrafilin ardınca gedəcəklər...” (“Taha” surəsi, 108).

“...O gün onlar bütlərin yanına tələsirmişlər kimi qəbirlərdən tez-tələsik çıxacaqlar” (“Məaric” surəsi, 43).

Dünyada Allahın sərhədlərini tanımayan, Allaha itaət etməyən, özbaşına hərəkət edən, özündənrazı inkarçı dirilən kimi çox itaətkar, müti, boyun əymiş bir haldadır. Nə baş verdiyini soruşmadan, qeyd-şərtsiz və səssiz halda da bu çağırışa yönələr. Dünyadakı imtahan sona çatdığı üçün onun başqa bir seçim şansı da yoxdur. Əksini etmək istəsə də, edə bilməz. Hətta istəyə də bilməz. Bu çağırışa qarşı çıxmağa heç bir gücü də çаtmаz. Çünki o günün “çətin bir gün” olduğunu həqiqətən hiss etmişdir:

“Kafirlər carçıya tərəf tələsərək: “Bu nə çətin bir gündür!” deyəcəklər” (“Qəmər” surəsi, 8).

- Kafirlər başlarını yuxarı qaldırıb qaçarlar, gözləri də tərpənməz, hərəkət edə bilməz. Hər kəs bir itaət altındadır. O gün insanların sahibi ola biləcəyi tək bir məqbul və dəyərli şey imandır. O da kafirlərdə yoxdur. Buna görə də qəlbləri boşdur:

“Belə ki, onlar başlarını yuxarı qaldırıb durar, gözlərini də qırpa bilməzlər. Onların qəlbləri də boşdur” (“İbrahim” surəsi, 43).

- Bir mərkəzə doğru dəstə-dəstə gələrlər.

“Sur çalınacağı gün dəstə-dəstə məhşərə gələcəksiniz” (“Nəbə” surəsi, 18).

“Sur çalınan kimi qəbirlərindən qalxıb sürətlə Rəbbinin hüzuruna axışacaqlar. Onlar deyəcəklər: “Vay halımıza! Bizi yatdığımız yerdən kim qaldırdı?” “Bu, Rəhmanın məxluqlara buyurduğu vəddir. Peyğəmbərlər doğru deyirlərmiş!”” (“Yasin” surəsi, 51-52).

Bu “vay halımıza” ifadəsi çox böyük bir panika və ümidin itməsidir. Çünki öz dirilməsinə şəxsən şahid olan kafir həyatı boyu özünə bunu xəbər verən elçilərin həqiqətən doğru söylədiklərini anlamışdır. Ona görə də inkarçılara müjdələnən “geriyə yol olmayan əbədi əzabı” dа şəxsən yaşayacağını dərk etmişdir. Artıq buna heç bir şübhəsi qаlmаmışdır. Əbədi yuxu deyilən bir şeyin olmadığını anlamışdır. Ona vəd edilənlərin bir-bir başına gələcəyinə, heç bir qurtuluş ümidinin olmayacağına əmindir. 

- Kafirlərin ümumi ruh halları qorxu, dəhşət, heyrət və çarəsizlik içində, ümumi görünüşləri isə çoх dəhşətli olаcаq, üzləri qapqara olmuş, toz, qaranlıq və zillət (aşağılanma) onlаrı bürümüşdür:

“Bir çox üzlər zəlil görkəm alacaq” (“Ğaşiyə” surəsi, 2).

“O gün bir çox üzlərə isə toz-torpaq qonacaq. Onları zülmət bürüyəcəkdir. Onlar pis əməllərə uyan pozğun kafirlərdir!” (“Əbəsə” surəsi, 40-42).

“Qiyamət günü Allaha qarşı yalan uydurub söyləyənlərin üzlərini qapqara görərsən. Məgər təkəbbür göstərənlər üçün cəhənnəmdə yer yoxdur?!” (“Zumər” surəsi, 60).

- Kafirlər qiyamət günü kor olaraq zəlil ediləcəklər.

“Hər kəs Mənim öyüd-nəsihətimdən üz döndərsə, güzəranı daralar və Biz qiyamət günü onu məhşərə kor olaraq gətirərik!”
“O, belə deyər: “Ey Rəbbim! Nə üçün məni məhşərə kor olaraq gətirdin, halbuki mən görürdüm!””
Allah buyurar: “Elədir, sənə ayələrimiz gəldi, sən isə onları unutdun. Bu gün eləcə də sən unudulacaqsan!” (“Taha” surəsi, 124-126).

“Allahın doğru yola saldığı kəs doğru yoldadır. Allahın yoldan çıxardığı kəs üçünsə Allahdan başqa dost tapa bilməzsən. Biz qiyamət günü onları üzü üstə sürünə-sürünə, kor, lal və kar kimi məhşər ayağına çəkəcəyik. Onların düşəcəkləri yer cəhənnəmdir. Cəhənnəm odu azaldıqca onların alovunu artıracağıq!” (“İsra” surəsi, 97).

- Kafirlərin bu kor gözləri də onların qorxuncluğunu və iyrəncliklərini artıran bir şəkildə, yəni gözün ağı da daxil olmaqla tünd göy rəngdədir.

“Surun çalınacağı və günahkarları gözləri gömgöy göyərmiş halda məhşərə gətirəcəyimiz gün...” (“Taha” surəsi, 102).

Bu qorxunc, eyni zamanda da rəzil görünüşləri ilə kafirlər ilk baxışda möminlərdən ayrılırlar. Dünyada ikən təkəbbür və lovğalıq içində Allahın ayələrinə qarşı üsyan edən, özünü böyük sanan bu güruhun sonunun başlanğıcı bax belə olаcаq.

O gün dostluq, qohumluq, yaxınlıq və köməkləşmə yoxdur

O gün insanın başqaları ilə, hətta öz anası, atası, həyat yoldaşı və uşaqları ilə belə maraqlanmağa nə halı, nə də fürsəti vardır. Məhşər gününün şiddəti və qeyri-adi qorxusu hər kəsi öz dərdini çəkməyə vadar edəcək. Allah o dirilmə gününü, başqa adı ilə desək, din gününü belə tərif edir:

“Sən bilirsən ki, haqq-hesab günü nədir?! Bəli, sən nə bilirsən ki, haqq-hesab günü nədir?! O gün heç kəs heç kəsin karına gələ bilməz. O gün hökm ancaq Allahındır!” (“İnfitar” surəsi, 17-19).

“Nəhayət, qulaqları kar edən o dəhşətli səs gələndə, o gün insan qaçacaq öz qardaşından, anasından, atasından, zövcəsindən və oğullarından! O gün onlardan hər birinin istənilən qədər işi olacaqdır!” (“Əbəsə” surəsi, 33-37).

Dünya həyatında insanın ən çox dəyər verdiyi hisslər Allahın əzabı qarşısında yoх olаcаq. Artıq insanlar arasındakı dünyəvi yaxınlıqların, soy bağlılıqlarının heç bir mənası qalmamışdır. Dəyəri olan tək şey imandır:

“Sur çalındığı gün artıq aralarında nə qohumluq olar, nə də onlar bir-birindən soruşub hal-əhval tutarlar. Məhz tərəziləri ağır gələnlər nicat taparlar. Tərəziləri yüngül gələnlər isə özlərinə ziyan edənlərdir. Onlar cəhənnəmdə əbədi qalarlar” (“Muminun” surəsi, 101-103).

Dünyadakı əlaqə və münasibətlər elə parçalanar ki, sözdə ən çox sevilən oğullar, zövcələr, qardaşlar, hətta bütün nəsil inkarçılar tərəfindən əzabın əvəzində fidyə (can vergisi) olaraq təklif ediləcək:

“Və dost dostu arayıb axtarmayacaqdır. Onlar bir-birinə göstəriləcəklər. O günün əzabından qurtarmaq üçün günahkar istərdi ki, fəda etsin öz oğullarını, övrətlərini və qardaşını; ona sığınacaq verən əşrəfini, qohum-əqrəbasını; Və yer üzündə olanların hamısı - təki özünü qurtarsın! Xeyr! Həqiqətən o cəhənnəm alovlu atəşdir” («Məaric” surəsi, 10-15).

Məhşər günü yaşanacaq bu “fidyə təklifi” inkarçıların əslində nə qədər nankor olmasının və öz mənfəətlərinə görə necə amansız hərəkət etmələrinin daha bir göstəricisidir. Bu təklif dünya həyatının nə cür boş və mənasız olduğunu bir daha sübut edir. Dünya həyatında insanların əksəriyyəti çox kiçik mənfəətlər ardınca qaçır. Yaxşı bir iş sahibi olmaq, gözəl evlər, qadınlar və ya pul uğrunda bütöv ömürlər sərf edilir. Bunun əvəzində Quranın xəbərinə görə, tək bir qadını deyil, dünyadakı qadınların hamısını, tək bir evi deyil, dünyadakı bütün mülkləri, yer üzünün qızıl və gümüş xəzinələrini, hətta bütün dünyanı məhşər gününün əzabından qurtulmaq üçün fidyə olaraq vermək istəyəcəklər. Amma əlbəttə, bu, mənasız və ümidsiz bir cəhddir və insanı heç bir şəkildə qurtara bilməz. O mülklərin sahibi Allahdır. İnsanın qurtuluşu isə bir daha geri qayıda bilməyəcəyi dünya həyatında qalmışdır. Artıq çox gecdir və cəhənnəmin atəşi ona vəd olunduğu kimi yanmağa başlamışdır.

İnsanların hesab üçün toplaşması

Quran insanın həyatının həqiqi mənasını belə açıqlayır:

“Ey insan! Sən Rəbbinə doğru çalışıb çabalayırsan. Sən Ona qovuşacaqsan!” (“İnsiqaq” surəsi, 6).

Həyatımız boyu nə ediriksə edək, sərf etdiyimiz bütün səylərin nəticəsində gələcəyimiz son nöqtə Allahın hüzuruna çıxacağımız andır. Bütün bu həyatın məqsədi Ona qulluq etməkdir. Həyatın ən mühüm anı isə Allaha hesab verəcəyimiz məhşər günüdür.

Dünyadakı həyatımız boyu keçən hər gün bizi o məhşər gününə bir az da yaxınlaşdırır. Keçən hər saat, hər dəqiqə, hətta hər saniyə ölümə, yenidən dirilməyə və hesaba doğru atılmış bir addımdır. Həyat bir qum saatı kimi arası kəsilmədən bu tərəfə doğru axır. Saatı saxlamağın, yaxud da geri qaytarmağın yolu yoxdur. Bütün insanlar bu yolu gedəcək. Allah öz Kitabında belə deyir:

“Şübhəsiz ki, onların axır dönüşü Bizədir! Onlarla haqq-hesab çəkmək də Bizə aiddir!” (“Ğasiyə” surəsi, 25-26).

Hazırda dünyada təxminən 6 milyard insan yaşayır. Bu saya indiyə qədər yaşamış və bundan sonra da yaşayacaq insanların sayını əlavə etsək, məhşər (diriliş) günü məzarlarından çıxıb toplanacaq insan izdihamı və bunun əmələ gətirdiyi qeyri-adi mənzərə haqqında təxmini də olsa müəyyən bir fikir təsəvvür bilərik. İlk insan Hz.Adəmdən tutmuş qiyamət günü canı alınacaq son inkarçıya qədər yer üzündə yaşamış insanların hamısı bu məhşər meydanında bir yerə yığılacaqlar. Sayı on milyardlarla ifadə edilə biləcək bu insan izdihamının yаrаdаcаğı mənzərə son dərəcə möhtəşəm olacaq. Fəqət, onun eyni zamanda bir o qədər qorxunc və dəhşətli olacağı dа dəqiqdir. Allahın hüzurunda toplaşma anı və insanların halı Quranda belə bildirilir:

“O gün insanlar heç bir başqa tərəfə meyl etmədən çağıran İsrafilin ardınca gedəcəklər. Rəhmanın qarşısında səslər kəsiləcək, yalnız pıçıltı eşidəcəksən!
O gün Rəhmanın izn verdiyi və söz danışmağına razı olduğu kəslərdən başqa heç kimin şəfaəti fayda verməz!
Onların keçmişini də, gələcəyini də bilir. Onların elmi isə Onu əhatə edib qavraya bilməz!
Üzlər əzəli və əbədi olan Allaha təslim olub zəlil bir görkəm alar. Zülmə yüklənən ziyana düşüb mətləbinə yetişməz” (“Taha” surəsi, 108-111).

Kafirlərin bütün ömür boyu qulaqardına vurduğu, möminlərin isə həvəslə hazırlaşıb gözlədiyi hesab anı gəlmişdir. Bu böyük məhkəmə üçün görkəmli bir məkan yaradılır. O gün Qurana görə, “göy süst düşüb parçalanacaqdır! Mələklər də göyün ətrafında olacaq və həmin gün sənin Rəbbinin ərşini onların üstündə səkkiz mələk daşıyacaqdır!” (“Haqqə” surəsi, 16-17).

Başqa bir ayəyə görə isə o gün “Ruh və mələklərin səf-səf duracağı gün...” (“Nəbə” surəsi, 38) kimi bildirilir.

Aləmlərin Rəbbi yaratdığı bəndələrindən hesab soruşacaq. Bunun yanında Onun əzəmət və şəninə yaraşan bir əzab qaynağı da yaradılmışdır. Cəhənnəm dəhşətli bir şəkildə yanır. Hər şeyin bənzərsiz və mükəmməl şəkildə Yaradıcısı olan Allah kafirlər üçün eyni mükəmməllikdə bir əzab hazırlamışdır. Kimsə o gün onun verəcəyi ağrının bir oxşarını verə bilməz. Bir ayədə belə deyilir:

“Xeyr! Yer dağılıb parça-parça olacağı, Rəbbinin əmri gəlib mələklərin səf-səf duracağı və cəhənnəmin gətiriləcəyi gün - məhz o gün insan düşünüb xatırlayacaqdır. Lakin bu xatırlamanın ona nə faydası?! O: “Kaş ki, mən əvvəlcədən həyatım üçün edəydim!” deyəcəkdir. O gün Allahın etdiyi əzabı heç kəs edə bilməz! Heç kəs Allah kimi zəncirləyə bilməz!” (“Fəcr” surəsi, 21-26).

Əgər insan dünyadakı həyatında Allaha qul olmamışsa və bu böyük günə iman edib Ona hazırlıq görməyibsə, ən böyük peşmançılıq hissi keçirəcək. Torpaq olmağı dirilməkdən min dəfə üstün tutacaq. Ancaq bu peşmançılığın bir faydası yoxdur, onu əzabdan qurtarmayacaqdır. Əksinə, bu peşmançılıq onun üçün yeni bir əzab qaynağı olacaq, cəhənnəmdə çəkəcəyi fiziki ağrıların üzərinə bir də mənəvi işgəncə əlavə olunacaqdır.

Kitabların verilməsi, tərəzilər və hesaba çəkilmə

Dirilmənin verdiyi heyrət hissini hesaba çəkilməyin gətirdiyi qorxu və sıxıntı kimi hisslər əvəzləyir. İnsanın dünya həyatı boyu  etdiyi hər bir əməl, ağlına gətirdiyi hər bir fikir nümayiş etdirilir. Ən kiçik bir xırdalıq belə unudulmur. Bir ayəyə görə, görülən əməl “bir xardal dənəsi ağırlığında olsa da bir qayanın içində yaxud göylərdə və ya yerin tərkibində olsa da Allah onu ortaya gətirər. Həqiqətən Allah bütün incə, nazik işləri bilən və xəbərdardır!” (“Loğman” surəsi, 16)

.Cəhənnəmin və cənnətin ən yaxın olduğu bu anda hər kəs öz əməl dəftərindən dünyada axirət üçün nəyi hazırladığını öyrənir. Quranda o an belə bildirilir:

“O gün insanlar əməllərinin özlərinə göstərilməsi üçün dəstə-dəstə çıxacaqlar! Kim zərrə qədər yaxşı iş görmüşdürsə, onun xeyrini görəcəkdir. Kim zərrə qədər pis iş görmüşdürsə, onun zərərini görəcəkdir” (“Zəlzələ” surəsi, 6-8).

Quranda bildirildiyinə görə, hesab dəftərini inkarçılara sol əllərinə, möminlərə sağ əllərinə veriləcək. “Sağın adamları” bir ayədə belə bildirilir:

“O gün siz Rəbbinizin hüzuruna gətiriləcəksiniz. Sizin heç bir sirriniz gizli qalmayacaqdır! Əməl dəftəri sağ əlinə verilən kimsə deyəcəkdir: “Alın, əməl dəftərimi oxuyun! Mən öz hesabıma yetişəcəyimə möhkəm inanmışdım!” Bundan belə o, xoş güzəran içində, yüksək bir cənnətdə olacaqdır. Elə bir cənnət ki, onun meyvələri çox yaxındadır. “Keçmiş günlərdə etdiyiniz yaxşı əməllər müqabilində yeyin-için!”” (“Haqqə” surəsi, 18-24).

Möminlərin bu sevinc və fərəh hissinə qarşı kafirlər öldürücü bir xəcalət içindədir. Ölməyi, hətta yox olmağı istəyirlər. Yuхаrıdа qeyd edilən ayənin davamında kafirlərin çarəsizlikləri belə bildirilir:

“Əməl dəftəri sol əlinə verilən isə belə deyəcəkdir: “Kaş əməl dəftərim mənə verilməyəydi! Hesabımın da nə olduğunu bilməyəydim! Kaş ölüm əbədi olaydı! Mal-dövlətim mənə heç bir fayda vermədi. Mülküm, səltənətim də məhv olub getdi!”” (“Haqqə” surəsi, 25-29).

“Kimin əməl dəftəri arxa tərəfindən verilmişsə, o: “Ay öldüm!” deyə şivən qoparacaq və cəhənnəmə varid olacaqdır! O, öz ailəsi, yaxınları arasında sevinc içində idi. Və elə zənn edirdi ki, qayıtmayacaqdır. Xeyr! Həqiqətən Rəbbi onu görürdü” (“İnşiqaq” surəsi, 10-15).

Başqa ayələrdə sağın və solun adamları arasındakı fərq yenə cəlbedici bir üslubla bildirilir:

“Kimin əməl dəftəri sağ əlinə verilmişsə, onunla yüngül haqq-hesab çəkiləcək. Və o, ailəsinin, yaxınlarının yanına sevinclə qayıdacaqdır! Kimin əməl dəftəri arxa tərəfindən verilmişsə, O: “Ay öldüm!” deyə şivən qoparacaq. Və cəhənnəmə varid olacaqdır! O, öz ailəsi, yaxınları arasında sevinc içində idi. Və elə zənn edirdi ki, qayıtmayacaqdır. Xeyr! Həqiqətən Rəbbi onu görürdü” (“İnşiqaq” surəsi, 7-15).

Kitablarda əməllər hesab günü üçün xüsusi hazırlanmış həssas tərəzilərdə çəkilir. Bu gün Allahın ədaləti qarşısında heç bir kimsəyə zərrə qədər haqsızlıq edilməz:

“Biz qiyamət günü üçün ədalət tərəzisi qurarıq. Heç kəsə əsla haqsızlıq edilməz. Bir xardal dənəsi ağırlığında olsa belə hər hansı bir əməli nəzərə alarıq. Haqq-hesab çəkməyə Biz kifayətik” (“Ənbiya” surəsi, 47).

Dünya həyatında edilən hər bir əməl, ən kiçik xırdalıqlar belə bu tərəziyə qoyulacaqdır. Bu tərəzinin əqrəbi sonsuz əzaba və ya sonsuz qurtuluş və səadətə aparan qərarı müəyyən edir. Əgər tərəzi ağır gələrsə, cənnətə, yüngül gələrsə, cəhənnəmin dibinə atılacaqdır. Heç bir güc və köməkçi o anda insana kömək edə bilməz:

“O gün tərəzisi ağır gələn kimsə xoş güzəran içində olacaqdır! Tərəzisi yüngül gələn kimsənin məskəni isə Haviyə olacaqdır! Bilirsənmi Haviyə nədir?! O, çox qızmar bir atəşdir” (“Qariə” surəsi, 6-11).

Sonra dünya yaranandan bəri yaradılmış bütün insanlar tək-tək hesaba çəkiləcəklər. Artıq dünyadakı mövqe və məqamların heç bir mənası qalmamışdır. Bir dövlət naziri yaxud da adi bir insan Allah yanında eyni hesabla qarşılaşır, hər kəsdən onu Yaradan Allaha qulluq edib-etməməsi, Onun əmrlərini yerinə yetirib-yetirməməsi ən kiçik təfərrüatına qədər soruşulur. Kafirin bütün günahları, bütün pislikləri, ağlından, ürəyindən keçirdiyi bütün fikirlər və niyyətlər bir-bir ortaya qoyulur:

“Bütün sirlərin aşkar olacağı o qiyamət günü insanın nə bir qüvvəsi, nə də bir köməkçisi olar!” (“Tariq” surəsi, 9-10).

Dünyadakı həyatlarını Allahın göstərdiyi şəkildə deyil, öz arzu və istəklərinə uyğun, ya da yaşadıqları cəmiyyətin yanlış dəyər və inanclarına görə istiqamətləndirənlərin hesabı belə bildirilir:

“Diri-diri torpağa gömülən qızcığazdan soruşulacağı zaman - O hansı günaha görə öldürüldü - deyə;
Əməl dəftərləri açılacağı zaman;
Göy qoparılacığı zaman;
Cəhənnəm alovlandırılacağı zaman;
Və Cənnət yaxınlaşacağı zaman;
Hər kəs nə hazır etdiyini biləcəkdir!” (“Təkvir” surəsi, 8-14).

Bəndənin Rəbbinin hüzurunda etdiklərini inkar etməyə fürsəti olmayacaq. Etdiyi bütün xeyir və şər işləri ortaya çıxarılacaqdır. İnkar etsə belə, şahidlər onu təkzib edər. Dünya həyatında ona şahid olan insanlar da hesab zamanı şahidlik etmək üçün ortaya gətirilir. Ayədə belə deyilir:

“Yer öz Rəbbinin nuru ilə işıqlanacaq, kitab qoyulacaq, onlar arasında ədalətlə hökm olunacaq və onlara haqsızlıq edilməyəcəkdir!” (“Zumər” surəsi, 69).

Hesab zamanı inkarçıları gözləyən başqa sürpriz şahidlərin olmаsındаn ibаrətdir. Eşitmə, görmə orqanları və dəriləri Allahın izni ilə dilə gəlib danışar, öz əleyhlərinə şahidlik edərlər. Bütün ömürləri boyu istifadə etdikləri, özlərinə aid sandıqları üzvlərinin belə insana xəyanət etməsi, o gün yaşanacaq psixoloji sarsıntını daha da artırır. Bir ayədə də yaşanacaq bu həqiqət belə açıqlanır:

“Allahın düşmənləri cəhənnəmə toplanacaqları gün onlar saxlanacaqlar. Nəhayət, onlar cəhənnəmə gəldikdə qulaqları, gözləri və dəriləri etdikləri əməllər barəsində onların əleyhinə şəhadət verəcəkdir. Onlar öz dərilərinə: “Nə üçün əleyhimizə şəhadət verirsiniz?” deyəcəklər. Dəriləri də belə cavab verəcəkdir: “Hər şeyi dilə gətirən Allah bizi danışdırdı. Sizi ilk dəfə yoxdan yaradan Odur. Siz Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız!” Siz qulaqlarınızın, gözlərinizin və dərilərinizin əleyhinizə şəhadət verəcəklərindən qorxub çəkinmir, etdiyiniz əməllərin çoxunu isə Allahın bilməyəcəyini zənn edirdiniz. Sizin öz Rəbbiniz barəsində bu zənniniz sizi məhv etdi və ziyana uğrayanlardan oldunuz! İndi dözsələr də onların məskəni cəhənnəmdir. Onlar riza diləsələr də onların diləyi qəbul olunmaz” (“Fussilət” surəsi, 19-24).

Kafirlər onları Yaradan və yaşadan Allaha üsyan etməklə ən böyük günahı işləmişdilər. Buna görə də hesab günü özlərini müdafiə etmələrinə belə icazə verilməz. Dünyada ən adi günaha görə hökm deyənlərə belə danışmaq və özünü müdafiə haqqı verildiyi halda, onların səslərini çıxarmasına fürsət verilməz. Onların bаrələrində veriləcək hökmü аlçаldılmış və zavallı bir şəkildə gözləyəcəklər:

“O gün vay halına yalan sayanların! Bu elə bir gündür ki, danışa bilməzlər. Onlara üzr istəməyə izn də verilməz.  O gün vay halına yalan sayanların! Bu sizi də, sizdən əvvəlkiləri də bir yerə topladığımız ayırd etmə günüdür! Bir hiyləniz varsa, Mənə qarşı qurun görək! O gün vay halına yalan sayanların!” (“Mursəlat” surəsi, 34-40).

Kafir o gün öz etdiklərinə şiddətlə nifrət edər və öz nəfsinə qarşı qəzəblənər. Fəqət, Allahın onlara qarşı olan qəzəbi daha çoxdur. Küfr edənlərə belə səslənir:

“...Allahın nifrəti sizin özünüzə olan nifrətinizdən daha böyükdür. Çünki siz imana dəvət olunduğunuz zaman öz küfrünüzdə davam edib dururdunuz!” (“Mumin” surəsi, 10).

Allahın qəzəbi ilə qarşılaşan inkarçı böyük bir ümidsizlik və üzüntü içindədir. Öldürücü bir utanc içindədir və heç dirilməməyi istəyər. Ölümün onu əbədi yox etməsini diləyər. Lakin artıq anlayır ki, ölüm bir son deyil, yalnız bir başlanğıcdır. Bundan sonra başqa bir ölüm də yoxdur. Allahın “Kafirlər yəqin ki, müsəlman olmalarını istərdilər!” ayəsi də inkarçıların timsalında özünü yüz fаiz  doğrultmağa başlayar (“Hicr” surəsi, 2).

Bunun əvəzində möminlər üçün də asan bir hesab olacaqdır. Mömin hesabdan sonra böyük qurtuluş və səadətin sevincini yаşаyаcаq. Dünya həyatını onu Yaradan və doğru yola yönəldən Rəbbinin istədiyi şəkildə yaşamışdır. Günahları isə sonsuz rəhmət sahibi olan Allah tərəfindən bağışlanmışdır. Beləcə, Allahın hədsiz nemətləri ilə dolu olan cənnətə qovuşar, sonsuz atəş əzabından da uzaq qalar:

“Ey insan! Sən Rəbbinə doğru çalışıb çabalayırsan. Sən Ona qovuşacaqsan! Kimin əməl dəftəri sağ əlinə verilmişsə, onunla yüngül haqq-hesab çəkiləcək və o, ailəsinin, yaxınlarının yanına sevinclə qayıdacaqdır!” (“İnşiqaq” surəsi, 6-9).

İnkarçıların çarəsizliyi

İnkarçılar o gün ondan istənilən hər şeyi etmək istəyər, amma nail ola bilməz, çünki gücü, qüvvəsi alınmışdır. Səcdəyə dəvət etdiyi zaman səcdə etmək istəyər, ancaq bunu da bacara bilməz. Eynilə insanın kabus gördüyü zaman bir şeyi etmək istəməsi, lakin edə bilməməsi, qışqırmaq istəməsi, lakin səsinin çıxmaması kimi... İnkarçı qorxu, dəhşət və çarəsizlikdən iflic olmuşdur:

“İşin çətinləşəcəyi və səcdəyə dəvət olunacaqları gün onlar olmayacaqlar. Gözləri zəlilcəsinə yerə dikiləcək, özlərini də zillət bürüyəcəkdir. Halbuki onlar sağlam olduqları ikən səcdəyə dəvət olunurdular” (“Qələm” surəsi, 42-43).

Kafirin səcdəyə dəvət edilməsinin məqsədi onun bunu dünyada ikən etməməsinə görə üzüntü və peşmançılığının artması, bir daha bunu etməyi аrzulаmаsı, lаkin sonsuza qədər nə qədər çox istəsə də bunu edib əvəzini verməyin qeyri-mümkün olduğunu görməsi, əbədi kədər və ümidsizlik hissini yаşаmаsıdır. Çünki səcdəyə dəvət edilərkən kafirin bunu edə bilməyəcəyi onsuz da bəlli idi. Hər şeyi gücü və nəzarəti altında saxlayan Allah istəmədikcə, səcdə etmək, ibadət etmək də mümkün deyildir. İman gətirənlərə iman verilməsi və Allaha səcdə etməklə, qulluq etməklə şərəflənmələri də eyni şəkildə Allahın lütfü və izni ilə baş verir.
Quranda məhşər günü möminlərin və kafirlərin necə bir çöhrəyə sahib olduqlarından da bəhs edilir. Möminlərin üzlərindəki sevinc  büruzə vermiş, bu sevinc hissi par-par yanır. İnkarçılar isə etdikləri nankorluğun və ağılsızlığın fərqinə varır və özlərinə gələcək əzabı gözləyirlər. Möminlərin sevincli, parıltılı ifadələrinin əvəzində inkarçıların üzlərinə qaraltı və pislik çökmüşdür:

“Xeyr, xeyr! Siz heç keçib gedəni sevirsinizmi? Axirəti isə tərk edirsiniz. O gün neçə-neçə üzlər sevinib güləcək, öz Rəbbinə baxacaqdır! O gün neçə-neçə üzlər tutulub qaralacaq; bel sümüklərinin dəhşətli bir əzabla qırılacağını anlayacaqdır!” (“Qiyamə” surəsi, 20-25).

Cəhənnəmin göstərilməsi

Ümumiyyətlə, axirətdə cəhənnəmə yalnız inkarçıların salınacağı sanılır. Lakin bu ancaq qismən doğrudur. “Məryəm” surəsindəki ayələr mömin yaxud da kafir olsun, fərq etməz -  bütün insanların cəhənnəmin əhatəsində diz çökəcəyini xəbər verir:

“İnsan: “Mən öldükdən sonra çıxardılıb diriləcəyəmmi?” deyə soruşur. Məgər insan ilk öncə onu heçdən yaratdığımızı xatırlamırmı? Rəbbinə and olsun ki, Biz onları şeytanlarla birlikdə yığıb məhşərə gətirəcək, sonra onları diz üstə çökmüş halda cəhənnəmin ətrafına düzəcəyik. Sonra hər bir firqədən Rəhmana ən çox asi olanı dartıb çıxaracağıq. Sonra cəhənnəmə girib yanmağa ən çox layiq olanları sözsüz ki, Biz daha yaxşı bilirik. Sizdən elə bir kəs olmaz ki, cəhənnəmə varid olmasın. Bu, Rəbbinin buyurduğu vacib bir hökmdür. Sonra Biz Allahdan qorxub pis əməllərdən çəkinənlərə nicat verəcək, zalımları isə orada diz üstə çökmüş halda saxlayacağıq!” (“Məryəm” surəsi, 66-72).

Ayələrdən də başa düşüldüyü kimi, məhşər günü bütün insanlar “cəhənnəmin əhatəsində diz üstə çökmüş halda” olacaqlar. Bütün insanlar - onlar mömin və ya kafir olsun, fərq etməz, - cəhənnəmin qorxunc uğultusuna və oradakı ağlagəlməz mənzərələrə şahid olacaqlar. Ancaq sonra möminlər xilas olunur və kafirlər diz üstə çökmüş halda buraxılır. Daha sonra da cəhənnəmin dibinə atılırlar.

Möminlərin də orada olmasının hikmətlərindən biri onların Allahın əzəmətini daha yaxşı dərk etməsi və Ona şükür etməsidir. Cəhənnəm mühitini yaxından görən mömin Allahın ona verdiyi imanın nə qədər böyük bir nemət olduğunu yaxşı başa düşər. Çünki şahid olduğu cəhənnəm o qədər qorxuncdur ki, hətta o əzabdan qurtulmaq belə insan üçün böyük bir səadətdir.

Mömin cəhənnəmə şahid olmaqla müqayisə etmək imkanına sahib olur. Beləcə, insana verilən ən gözəl nemətlərdən ibarət olan və içində əbədi qalacağı cənnətin dəyərini daha yaxşı başa düşür. Belə bir böyük ağrı-acıdan qurtulmağın özü dünyada ən böyük nemətdir. Məsələn, dağ başında soyuqdan donma təhlükəsi olan biri üçün içində tonqal yanan köhnə bir mağara o an üçün ən dəbdəbəli otel otağından daha gözəldir. Günlərlə yemək yeməyən biri üçün quru bir çörək adi vaxtda qatılacağı ən dəbdəbəli ziyafətdən, yeyəcəyi ən ləziz yeməklərdən daha çox ləzzətli gəlir. Ağrı-acının sona çatması öz-özlüyündə böyük bir sevinc, rifаh, rahatlıq və şükür qaynağıdır.
Cəhənnəmi yaxından görüb ondan qurtulan mömin məhz, bu sevincə nail olur. Bir də bunun qarşılığında cənnətlə mükafatlandırılması, Quranda bəhs edilən “fəlah”ı (böyük qurtuluş və səadəti) gözəl bir şəkildə dadmasını təmin edir. Var olan ən böyük əzabı gördükdən sonra cənnətə girib təsəvvür etmədiyi nemətlərə qovuşan mömin üçün cənnətin dəyəri qat-qat artar. Qalan sonsuz həyatı boyu da cəhənnəm mühitini heç unutmaz, bunun sayəsində cənnətdən aldığı zövq eyni nisbətdə artar.

Məhşər günündə insanlar Əraf (sədd) üzərində olan, mömin və kafirləri üzlərindən tanıyan kimsələrin bu sözləri ilə qarşılaşırlar:

“Onların ikisinin arasında bir pərdə vardır. Əraf üzərində də insan vardır ki, onlar hamısını üzlərindən tanıyıb: “Sizə salam olsun!” deyə müraciət edərlər. Bunlar ümidvar olduqları halda hələ cənnətə daxil olmamış şəxslərdir. Onların nəzərləri cəhənnəm əhlinə çevrildiyi zaman: “Ey Rəbbimiz! Bizi zalımlаrlа bir etmə!” deyərlər. Əraf əhli üzlərindən tanıdıqları adama müraciət edib: “Sizə nə yığdığınız mal-dövlət, nə də təkəbbürünüz fayda verdi” deyəcək. “Allah onlаrı öz mərhəmətinə nail etməyəcək”, -deyə and içdiyiniz kəslər bunlardırmı?” deyəcəklər. “Cənnətə daxil olun. Sizin heç bir qorxunuz yoxdur. Siz qəm-qüssə görməyəcəksiniz!”” (“Əraf” surəsi, 46-49).

Artıq yaradılmışların ən xeyirliləri olan möminlərlə (“Bəyyinə” surəsi, 7) yaradılmışların ən pisi olan inkarçıların bir-birindən sonsuza qədər ayrılma vaxtıdır. Ayırma günü Quranda belə bildirilir:

“Peyğəmbərlərə möhlət veriləcəyi zaman. “Bunlara hansı günə qədər möhlət verilmişdir?” “Haqqla batilin ayırd ediləcəyi günə qədər!” Nə bilirsən ki, nədir o ayırd etmə günü?! O gün vay halına yalan sayanların! Məgər Biz əvvəlkiləri məhv etmədikmi?! Sonra axırda gələnləri də onlara qatacağıq. Biz günahkarlarla belə rəftar edirik. O gün vay halına yalan sayanların!” (“Mursəlat” surəsi, 11-19).

Bu ayırma günü ölümlə başlayar, dirilişlə və hesabla davam edər və insanların əbədi yurdlarına yollanması ilə sona çatar. “Qaf” surəsində kafirlərin və möminlərin əbədi yurdlarına edəcəkləri yolçuluq belə izah olunur:

“Ölüm həqiqətən gəlir. Bu, sənin qorxub qaçacağın şeydir! Sur çalınacaqdır. Bu, vəd olunmuş gün - əzab günüdür! Hər bir kəs bir sürüyüb gətirənlə və bir də şahidlə gələcəkdir: “Sən bundan qafil idin. Artıq bu gün gözündən pərdəni götürdük. Sən bu gün sərrast görürsən!” Yoldaşı təhkim olunmuş mələk deyəcəkdir: “Bu yanımdakı hazırdır!” “Alın cəhənnəmə hər bir inadcıl kafiri, xeyirə mane olanı, həddi aşanı, şəkk edəni! O kimsəni ki, Allahla yanaşı özünə başqa bir tanrı qəbul etdi. Atın onu şiddətli əzabın içinə!” 

Yoldaşı deyəcəkdir: “Ey Rəbbimiz! Onu mən azdırmadım! Lakin o, özü haqq yoldan açıq-aydın azmışdı!” “Mənim hüzurumda mübahisə etməyin. Mən sizə bu əzabı bildirmişdim. Mənim hüzurumda söz güləşdirməyin. Mən bəndələrə zülm edən deyiləm!” O gün Biz cəhənnəmə: “Doldunmu?” deyəcəyik, o isə: “Yenə varmı?” deyə cavab verəcəkdir. Cənnət də müftəqilər üçün yaxın bir yerə gətiriləcəkdir. “Bu, vəd olunduğunuz cənnətdir. O, hər bir qayıdan, qoruyan, Rəbbindən Onu görmədən qorxan və haqqa dönən qəlblə gələn bəndə üçündür! Ora sağlıqla, əmin-amanlıqla daxil olun. Bu, əbədiyyət günüdür!”” (“Qaf” surəsi, 19-34).

Aldanışlаr və həqiqətlər

İnkarçıların sonsuza qədər qalacaqları yer insan bədəninə və ruhuna ağrı daddırmaq üçün xüsusi olaraq yaradılan cəhənnəmdir.Çünki inkarçılar günahkardır və Allahın ədaləti hər günah üçün bir cəzanın olmasını vacib sayır. Etdikləri günah isə ən böyük günahdır. İnsanın onu Yaradan, ona can verən Allaha üsyan və nankorluq etməsi bütün kainatdakı ən böyük günahdır. Belə böyük günaha böyük bir cəza tələb olunur. Məhz cəhənnəm həmin cəzаnın verildiyi və bu ədalətin yerinə yetirildiyi bir yerdir. Cəhənnəm insanın Allaha qul olmаsı üçün yaradılmışdır. Yaradılış məqsədini rədd edərsə, əvəzini görər. Allah bir ayəsində belə buyurur:

“Mənə ibadət etməyi təkəbbürlərinə sığışdırmayanlar cəhənnəmə zəlil olaraq girəcəklər!” (“Mumin” surəsi, 60).

Madam ki insanların bir çoxu sonda cəhənnəmə girəcək və heç kimin də cəhənnəmdən qurtulmaq üçün bir zəmanəti yoxdur, o halda insanlığın ən böyük məsələsi bu olmalıdır. Bizim üçün ən böyük təhlükə cəhənnəmdir və heç bir şey bizim özümüzü cəhənnəmdən qorumaqdan daha əhəmiyyətli deyildir. Yer üzərində heç bir iş cəhənnəmdən qurtulmaq üçün edilən işlərdən mühüm ola bilməz.

Bu aşkar həqiqətə baxmayaraq, insanların əksəriyyəti bir cür sərxoşluq içindədir. Özlərinə başqa dərdlər tapırlar. Mənasız bir şey üçün aylarla, illərlə çarpışırlar. Ancaq özləri üçün ən böyük təhlükə olan cəhənnəm hаqqındа düşünmürlər. Atəş yanlarındadır, amma bunu görməyəcək qədər kordurlar. Quranda “daimi sərxoşluq” (qəflət) halındakı bu əksər insanlardan belə bəhs edilir:

“İnsanların haqq-hesab vaxtı yaxınlaşdı, onlar isə hələ də qəflət içindədirlər və üz döndərirlər. Rəbbindən onlara elə bir yeni xəbərdarlıq gəlməz ki, onu məsxərəyə qoyub dinləməsinlər. Qəlbləri qəflət içində olaraq...” (“Ənbiya”, 1-3).

İnsanların qəlbləri qəflət içindədir. Mənasız işlərə bütün həyatlarını sərf edirlər. Kimisi işində yüksəlməyi, kimisi “xoşbəxt bir yuva” qurmağı, çox pul qazanmağı, ya da boş bir ideologiyanı müdafiə etməyi həyatının məqsədinə çevirmişdir. Qarşılarındakı böyük təhlükənin isə fərqində deyillər. Cəhənnəmlə bаğlı  biganəlik və heysiyyatsızlıq nümаyiş etdirmələri bu məsələ haqqındakı təsəvvürlərindən və əməllərindən də o andaca anlaşılır. Bu cür insanların əmələ gətirdiyi “cahil cəmiyyəti” dахilində hər bir kəs mənasını tam olaraq dərk etmədiyi “cəhənnəm” sözünü tez-tez işlədir. Bu kəlmə bəzən incə zarafatla deyilir. Heç kim bu kəlmənin mənası üzərində uzun müddət düşünmür. Ən böyük xəta da burada edilir. Cəhənnəm, ümumiyyətlə, xəyali bir anlayış kimi qəbul olunur.

Lakin cəhənnəm insanların sevərək bağlandıqları bu fani dünyadan daha аrtıq həqiqətdir. Dünya yox olacaqdır, amma cəhənnəm sonsuza qədər vardır. Dünyanı, kainatı və insanı tayı-bərabəri tapılmayan saysız-hesаbsız tarazlıq və dəqiqliklə, qüsursuz bir sənətlə yaradan Allah eyni şəkildə axirəti və cəhənnəmi də yaratmışdır. Və cəhənnəm əzabını bütün müşriklərə, münafiqlərə və kafirlərə vəd etmişdir.

Yaradılmış ən pis məkan olan cəhənnəm təsəvvür edilməyəcək dərəcədə dəhşətli bir əzab mənbəyidir. Bu əzab Allahın şəninə yaraşan bir sənətlə yaradılmışdır və burada dünyada mümkün olan ən böyük ağrılardan qat-qat şiddətli ağrılar vardır. Burada ağlabatan ikinci bir həqiqət isə bu əzabın cəhənnəmə girən hər kəs üçün sonsuza qədər davam etməsidir. Cahil cəmiyyət içində yaşayan bir çox insan cəhənnəm əzabının müəyyən bir müddət davam edəcəyi, sonra isə bağışlanacaqları kimi bir xurafata inanır. Bu inanc xüsusilə özlərini müsəlman hesab edib ibadət etməyənlər arasında olduqca geniş yayılmışdır. Bu insanlar dünya həyatından istədikləri qədər yararlanıb, bunun əvəzində cəhənnəmdə bir müddət qalacaqlarını, daha sonra bağışlanacaqlarını zənn edirlər. Amma onları gözləyən aqibət güman etdiklərindən daha çox acıdır. Çünki cəhənnəm sonsuza qədər davam edən bir əzab məkanıdır. Quranın heç bir ayəsində cəhənnəmdə “bir az” əzab görüb sonra da cənnətə salınacaq insanlardan bəhs edilmir. Əksinə, bununla bağlı bütün ayələr cəhənnəmin kafirlər üçün yaradıldığını və onun əzabının sonsuza qədər davam etdiyini, geriyə heç bir dönüşün olmadığını vurğulayır. İnkarçılar “orada sonsuz müddət qalacaqlar” (“Nəbə” surəsi, 23).

“Bir az yanıb sonra da cənnətə girmə” şəklindəki xurafat isə bəzi insanların özlərini aldatmaq üçün uydurduqları bir cəfəngiyyаtdır. Quranda buna da diqqət edilir. Eyni şeyi isrаiloğullаrı dа irəli sürmüşdülər:

“Onlar: “Cəhənnəm odu bizə bir neçə gündən artıq əzab verməz” deyərlər. Onlara söylə ki: “Siz Allahdаn belə bir vəd almısınızmı? Allah heç vaxt öz əhdindən dönməz. Yoxsa Allaha qarşı bilmədiyinizi söyləyirsiniz?” Bəli, günah qazanan və qazandığı günahlarla əhatə olunan şəxslər cəhənnəmlikdirlər və orada həmişəlik qalacaqlar” (“Bəqərə” surəsi, 80-81).

Onu Yaradan, ona “göz-qulaq və ürək” verən Allaha qarşı həyatını nankorluq və üsyan içində keçirən hər kimsə sonsuz bir cəzaya layiqdir (“Nəhl” surəsi, 78). Özünü аrхаyınlаşdırmаq üçün irəli sürdüyü bu yаnlış təsəvvürlərin heç bir faydası olmayacaqdır. Dünyada ikən etdiyi azğınlıqlar, Allahın dininə qarşı göstərdiyi biganəlik və hətta üsyan onun haqqındakı hökmü dəqiqləşdirmişdir. Bir ayədə bu vəziyyət belə bildirilir:

“Ayələrimiz onlara açıq-aşkar surətdə oxunduğu zaman kafir olanların çöhrəsində bir qəzəb, nifrət sezərsən. Onlar ayələrimizi oxuyanların üstünə az qala hücum çəkəcəklər. De ki: “Sizə bundan daha pisini xəbər verimmi? Cəhənnəm odu! Allah onu kafirlərə vəd etmişdir. O, nə pis məskəndir!”” (“Həcc” surəsi, 72).

Dünyada ikən Allaha qarşı təkəbbürlülük, möminlərə qarşı isə düşmən münasibət göstərənlərə məhşər günü belə deyiləcəkdir:

“Haydı, girin əbədi qalacağınız cəhənnəmin qapılarına. Təkəbbürlülərin məskəni necə də pisdir!” (“Nəhl” surəsi, 29).

Cəhənnəmin ən qorxunc xüsusiyyəti əzabın heç bir zaman bitməyəcəyidir. İçinə bir dəfə girdikdən sonra artıq geriyə dönüş yoxdur. Sonsuza qədər davam edəcək atəş əzabı tək bir həqiqətdir. Allahın qəhredici (“Qəhhər”) sifətinin ən çox təcəlli etdiyi nöqtə budur. Bununla üz-üzə gələn insan ruhən sonsuz zəlalətə uğrayar. Çünki artıq heç bir ümid qalmamışdır. Quranda cəhənnəmliklərin çarəsizliyi belə bildirilir:

“Fasiqlərə gəldikdə isə onların məskəni cəhənnəm odudur. Onlar hər dəfə oddan çıxmaq istədikdə yenə ora qaytarılacaq və onlara: “Dadın yalan hesab etdiyiniz cəhənnəm odunun əzabını!” deyiləcəkdir” (“Səcdə” surəsi, 20).

“...Allah buyuracaq: “Sizin düşəcəyiniz yer atəşdir. Allahın istədiyi istisna olmaqla siz orada həmişəlik qalacaqsınız! Şübhəsiz ki, Rəbbin hikmət və elm sahibidir!”” (“Ənam” surəsi, 128). 

“Onlar atəşdən çıxmaq istərlər, lakin heç cür oradan çıxa bilməzlər. Onlar əbədi əzaba düçar olanlardır!” (“Maidə” surəsi, 37).